انقلابی که”انقلاب اسلامی” در نشر ایجاد کرد/ بررسی آمار نشر ایران در ۴ دهه اخیر+ نمودار
بررسی آمارهای نشر در چهار دهه پیروزی انقلاب اسلامی نکات قابل توجهی را از وضعیت کتاب و نویسندگی در چهار دهه پس از پیروزی انقلاب اسلامی نمایان و نشان می‌دهد که انقلاب اسلامی به صنعت نشر جانی دوباره دارد.
به گزارش خبرنگار فرهنگی باشگاه خبرنگاران پویا، عبدالحسین آذرنگ در مقاله‌ای با عنوان «دوره‌های عادی و بحرانی نشر کتاب در ایران در نیم قرن اخیر» وضعیت نشر کتاب در ایران را به خوبی تصویر کرد است، وضعیتی که در پس سانسور و خفقان شدید دوره پهلوی اول و پهلوی دوم ایجاد شده بود. وی نوشته است: «سال ۱۳۳۸ در کشوری که حدود ۲۰ میلیون جمعیت داشت، فقط ۴۸۵ عنوان کتاب منتشر می کردند؛ یعنی به ازای هر یک میلیون نفر ۲۴ عنوان کتاب. سال ۱۳۴۰ تعداد کتاب ها ۵۸۷ عنوان شد و سال ۱۳۴۹ چهار هزار و سیصد و پنجاه و نه کتاب؛ یعنی به ازای هر یک میلیون نفر ۸۸ عنوان. در سال ۱۳۵۰ تعداد ۳۴۷۴ عنوان کتاب منتشر شد و سال ۵۵ تعداد ۱۶۸۹ کتاب که حتی نسبت به ۱۱ سال قبلش هم کم تر بوده است.»
پس از انقلاب اما انقلابی در صنعت نشر شکل گرفت و نشری که بیم آن می‌رفت که هر لحظه چراغش خاموش شود، جانی دوباره گرفت، این گزارش تلاش دارد تا با استفاده از آمارهای موجود در تنها بانک مرجع نشر کشور یعنی خانه کتاب و کتابچه منتشر شده با عنوان «چهل‌سال نشر کتاب در ایران» از منشورات خانه کتاب به بررسی وضعیت در این چهل سال اخیر بپردازد.
تعداد عناوین کتاب در ایران در ۴۰ سال پیروزی انقلاب اسلامی(۵۷ تا ۹۶)
بانک اطلاعات خانه کتاب نشان مى‌دهد، در طول این چهل سال بیش از ۱ میلیون و ۳۲۰ هزار عنوان کتاب در کشور به چاپ رسیده است. تعداد عناوین سالانۀ کتابها در طول این چهار دهه همواره سیرى صعودى داشته است، به جز سال ۱۳۹۱، یعنى سال پایانى دولت دهم که با افزایش ناگهانى قیمت کاغذ انتشار کتاب نیز دچار رکود شد. پس از آن بار دیگر عناوین رو به افزایش گذاشت و در سال گذشته به مرز ۱۰۰هزار عنوان رسید.
تعداد کل کتابهای منتشر شده در مدت چهل سال پس از انقلاب اسلامی که در بانک اطلاعات خانه کتاب ثبت شده است در آبان ماه ۱۳۹۴ از مرز یک میلیون عنوان عبور کرد و در پایان سال ۱۳۹۶، به ۱٫۲۳۱٫۵۱۰ عنوان رسید. بیشترین تعداد کتابهای چاپ شده مربوط به سال ۱۳۹۶ با ۹۹٫۱۱۴ عنوان( ۸٫۰۴ درصد) و کمترین تعداد مربوط به سال ۱۳۵۷ با ۲۹۴ عنوان (۰٫۰۲) درصد بوده است.
تعداد کتابها در طول سالهای پس از انقلاب اسلامی عموماً رو به افزایش بوده است؛ اما تقریبا پس از جنگ تحمیلی روند افزایشی را آغاز کرد و از نیمه دهۀ۱۳۷۰ تا نیمه دهۀ۱۳۸۰ بیشترین اوج را گرفته است. تنها در سال ۱۳۹۱ عمدتاً به دلیل تورم ناگهانی ناشی از تشدید تحریم‌ها و افزایش قیمت کاغذ با افت ناگهانی مواجه شد و پس از آن مجدداً روندی افزایشی یافت.
نگاهی به نمودار ذیل نشان می‌دهد که در دهه اول انقلاب یعنی سالهای ۵۷ تا ۶۶، ۲۶ هزار و ۵۲۸ عنوان کتاب در تهران و هشت هزار و ۴۷۷ عنوان در دیگر شهرها منتشر شده است.
دهه دوم انقلاب یعنی سالهای ۶۷ تا ۷۶ تهران شاهد انتشار ۷۹ هزار و ۷۹۳ عنوان کتاب و سایر شهرها شاهد انتشار ۱۵ هزار و ۵۷۱ عنوان کتاب بوده‌اند. این نشان می‌دهد که دهه دوم انقلاب تعداد عناوین نشر نسبت به دهه اول رشد سه برابری را در تهران تجربه کرده است. اما در دهه سوم انقلاب این رشد دو برابری به بیش از سه برابر در تهران و شش برابری در سایر شهرها رسیده است، بر این اساس تهران شاهد انتشار ۲۸۲ هزار و ۹۶۴ عنوان کتاب و سایر شهرها ۹۲ هزار و ۲۹۷ عنوان کتاب را منتشر کرده‌اند.
در دهه چهارم انقلاب یعنی سالهای ۸۷ تا ۹۶ تهران شاهد انتشار ۵۴۸ هزار و ۶۸۹ عنوان کتاب و سایر شهرها شاهد ۱۷۸ هزار و ۱۷۱ عنوان کتاب بوده است، انتشار کتاب در دهه چهارم انقلاب نسبت به دهه سوم رشد کمتری داشته است.
نسبت تألیف و ترجمه در چهار دهه پیروزی انقلاب اسلامی
بررسی آمارهای نشر در چهار دهه پیروزی انقلاب نمایی از تناسب تألیف و ترجمه را نشان می‌دهد. براین اساس در دهه نخست انقلاب شمار کتابهای تألیفی ۲۵ هزار و ۲۲۱ عنوان و شمار کتابهای ترجمه‌ای ۹ هزار و ۸۰۴ عنوان بوده است. همچنین در دهه دوم انقلاب شمار کتابهای تألیفی ۶۸ هزار و ۴۷۸ عنوان و شمار کتابهای ترجمه ۲۶ هزار و ۸۸۶ عنوان شده است.
آمارها نشان می‌دهد دهه سوم انقلاب ۲۹۱ هزار و ۶۸ عنوان کتاب تألیفی و ۸۴ هزار و ۱۹۳ عنوان کتاب ترجمه بوده است. در دهه چهارم نیز ۵۷۵ هزار و ۴۴۰ عنوان کتاب تألیف و ۱۵۱ هزار و ۴۲۰ عنوان کتاب ترجمه شده‌اند.
در سالهای پس از پیروزی انقلاب اسلامی ۹۶۰هزار و ۲۰۷ عنوان ۷۷٫۹۰ درصد کتاب تالیفی و ۲۷۲ هزار و ۳۰۳ عنوان ۲۲٫۹۰ درصد ترجمه بوده است.
بیشترین درصد کتابهای تالیفی مربوط به سال ۱۳۹۶ با ۷٫۹۰ درصد و کمترین درصد کتابهای تالیفی مربوط به سال ۱۳۵۷ با ۰٫۰۲ درصد است. بیشترین درصد کتابهای ترجمه مربوط به سال ۱۳۹۶ با ۸٫۵۲ درصد و کمترین درصد کتابهای ترجمه مربوط به سال ۱۳۵۷ با ۰٫۰۲ درصد است.
آمارها نشان می‌دهد که هر چه از سال ۱۳۵۷ به سمت ۱۳۹۶ پیش می‌رویم، تفاوت بین تعداد عناوین منتشرشده به تفکیک تألیف و ترجمه بیشتر می‌شود.
چاپ اول و چاپ مجددها در چهار دهه پیروزی انقلاب اسلامی
آمارها نشان می‌دهد که تا پایان سال ۱۳۹۶، تعداد۶۶۷ هزار و ۲۴۴ عنوان ۵۴٫۱۴ درصد چاپ اول و ۵۶۵ هزا رو ۲۶۶ عنوان۴۵٫۸۶ درصد چاپ مجدد بوده است. بیشترین درصد کتابهای چاپ اول مربوط به سال ۱۳۹۶ با ۹٫۱۴ درصد و کمترین درصد مربوط به سال ۱۳۵۷ با ۰٫۰۳ درصد بوده است. بیشترین درصد کتابهای چاپ مجدد مربوط به سال ۱۳۹۶ با ۶٫۷۳ درصد و کمترین درصد مربوط به سال ۱۳۵۷ با ۰٫۰۱ درصد است.
برابری تعداد کتابهای چاپ اول و مجدد در سال ۱۳۸۹، پس از هفت سال، در پایان سال ۱۳۹۶، به ۶۱٫۵۰ درصد (چاپ اول)در مقابل ۳۸٫۵۰ درصد (چاپ مجدد) رسیده است. البته نباید این نکته را از نظر دور داشت که اگرچه افزونی تعداد کتابهای چاپ اول ظاهرا نشانه تولید آثار جدید می‌تواند تلقی شود، اما موفقیت و پویایی صنعت نشر به بیشتر بودن کتابهای چاپ مجدد است زیرا نشان دهنده تولید آثاری است که به دلیل استقبال مخاطبان به بازچاپ‌های مکرر می‌رسد.
تفکیک چاپ اول و چاپ مجدد براساس دهه‌های مختلف
در سالهای نخست پیروزی انقلاب، شمار چاپ اول کتابهای منتشر شده در دهه نخست پیروزی انقلاب اسلامی ۲۲ هزار و ۴۸۴ عنوان و در دهه دوم ۴۵ هزار و ۶۸۷ عنوان و در دهه سوم ۱۹۵ هزار و ۶۴۷ عنوان و در دهه چهارم ۴۰۳ هزار و ۴۲۶ عنوان بوده است.
همچنین شمار کتابهای چاپ مجدد دهه اول انقلاب ۱۲ هزار و ۵۴۱ عنوان، دهه دوم انقلاب ۴۹ هزار و ۶۷۷ عنوان، دهه سوم انقلاب ۱۷۹هزار و ۶۱۴ عنوان و دهه چهارم انقلاب ۳۲۳ هزار و ۴۳۴ عنوان بوده است.آمارها نشان می‌دهد در دهه دوم و سوم انقلاب شمار کتابهای چاپ مجدد بر چاپ نخست فزونی یافته است.
آمارهای نشر کتاب پس از انقلاب به تفکیک جغرافیا
از مجموع کتابهای ثبت شده در بانک اطلاعات خانه کتاب در چهل سال پس از پیروزی انقلاب اسلامی ،۹۳۷ هزار ۹۹۴ عنوان (۷۶٫۱۰ درصد) در تهران و ۲۹۴ هزار و ۵۱۶ عنوان(۲۳٫۹۱۰ درصد) در شهرهای دیگر کشور به ویژه در قم و مشهد منتشر شده است. بیشترین درصد کتابهای چاپ شده در تهران مربوط به سال ۱۳۹۶ با ۸٫۰۵ درصد و کمترین درصد مربوط به سال ۱۳۵۷ با ۰٫۰۲ درصد بوده است. بیشترین درصد کتابهای چاپ شده درشهرستان مربوط به سال۱۳۹۶ با ۷٫۹۹ درصد وکمترین درصد مربوط به سال ۱۳۵۷ با ۰٫۰۱درصد بوده است.
اما بررسی آمار انتشار کتاب در تهران و شهرستان‌ها به تفکیک در هر دهه نشان می‌دهد که در دهه اول انقلاب یعنی سالهای ۵۷ تا ۶۶، ۲۶ هزار و ۵۲۸ عنوان کتاب در تهران و هشت هزار و ۴۷۷ عنوان در دیگر شهرها منتشر شده است.
دهه دوم انقلاب یعنی سالهای ۶۷ تا ۷۶ تهران شاهد انتشار ۷۹ هزار و ۷۹۳ عنوان کتاب و سایر شهرها شاهد انتشار ۱۵ هزار و ۵۷۱ عنوان کتاب بوده‌اند. این نشان می‌دهد که دهه دوم انقلاب تعداد شمارگان نشر نسبت به دهه اول رشد سه برابری را در تهران تجربه کرده است. اما در دهه سوم انقلاب این رشد دو برابری به بیش از سه برابر در تهران و شش برابری در سایر شهرها رسیده است، بر این اساس تهران شاهد انتشار ۲۸۲ هزار و ۹۶۴ عنوان کتاب و سایر شهرها ۹۲ هزار و ۲۹۷ عنوان کتاب را منتشر کرده‌اند.
در دهه چهارم انقلاب یعنی سالهای ۸۷ تا ۹۶ تهران شاهد انتشار ۵۴۸ هزار و ۶۸۹ عنوان کتاب و سایر شهرها شاهد ۱۷۸ هزار و ۱۷۱ عنوان کتاب بوده است، انتشار کتاب در دهه چهارم انقلاب نسبت به دهه سوم رشد کمتری داشته است.
آمارهای موجود نشان می‌دهد که پس از انقلاب اسلامی، تمرکزگرایی در صنعت نشر کشور رشد قابل توجهی داشته و اکثر کتابها در استان تهران منتشر شده‌اند. متاسفانه نشر در ایران به شدت مرکز محور است و این تمرکزگرایى در سال‌هاى اخیر بیشتر شده است، به نحوى که تقریبا ۷۷ درصد تولید کتاب در تهران و ۳۲ در شهرهاى دیگر، آن هم در مراکز استان ها و عمدتا در دو شهر قم و مشهد بوده است.
آمار نشر به تفکیک موضوع
آمارها نشان می‌دهد که تا پایان سال ۱۳۹۶، بیشترین تعداد کتابها مربوط به موضوع کمک درسی و آموزشی با ۲۲۶ هزار و ۲۵۶ عنوان (۱۸٫۳۵ درصد)، دین با ۱۹۵ هزار و ۳۹۲ عنوان (۱۵٫۸۵)درصد و پس از آن کودک و نوجوان با ۱۷۵ هزار و ۴۶۷ عنوان (۱۴٫۲۳درصد) است. ادبیات، علوم عملی، علوم اجتماعی، تاریخ و جغرافیا، فلسفه و روانشناسی، زبان، هنر، علوم طبیعی و ریاضیات در رده‌های بعدی قرار دارند. کمترین تعداد نیز مربوط به موضوع کلیات با ۲۷ هزار و ۷۲ عنوان (۲٫۲۱ درصد) بوده است.
