انقلابی که”انقلاب اسلامی” در نشر ایجاد کرد/ بررسی آمار نشر ایران در ۴ دهه اخیر+ نمودار

بررسی آمارهای نشر در چهار دهه پیروزی انقلاب اسلامی نکات قابل توجهی را از وضعیت کتاب و نویسندگی در چهار دهه پس از پیروزی انقلاب اسلامی نمایان و نشان می‌دهد که انقلاب اسلامی به صنعت نشر جانی دوباره دارد.

به گزارش خبرنگار فرهنگی باشگاه خبرنگاران پویا،‌ عبدالحسین آذرنگ در مقاله‌ای با عنوان «دوره‌های عادی و بحرانی نشر کتاب در ایران در نیم قرن اخیر» وضعیت نشر کتاب در ایران را به خوبی تصویر کرد است،‌ وضعیتی که در پس سانسور و خفقان شدید دوره پهلوی اول و پهلوی دوم ایجاد شده بود. وی نوشته است: «سال 1338 در کشوری که حدود 20 میلیون جمعیت داشت، فقط 485 عنوان کتاب منتشر می کردند؛ یعنی به ازای هر یک میلیون نفر 24 عنوان کتاب. سال 1340 تعداد کتاب ها 587 عنوان شد و سال 1349 چهار هزار و سیصد و پنجاه و نه کتاب؛ یعنی به ازای هر یک میلیون نفر 88 عنوان. در سال 1350 تعداد 3474 عنوان کتاب منتشر شد و سال 55 تعداد 1689 کتاب که حتی نسبت به 11 سال قبلش هم کم تر بوده است.»

پس از انقلاب اما انقلابی در صنعت نشر شکل گرفت و نشری که بیم آن می‌رفت که هر لحظه چراغش خاموش شود،‌ جانی دوباره گرفت‌، این گزارش تلاش دارد تا با استفاده از آمارهای موجود در تنها بانک مرجع نشر کشور یعنی خانه کتاب و کتابچه منتشر شده با عنوان «چهل‌سال نشر کتاب در ایران» از منشورات خانه کتاب به بررسی وضعیت در این چهل سال اخیر بپردازد.

تعداد عناوین کتاب در ایران در 40 سال پیروزی انقلاب اسلامی(57 تا 96)

بانک اطلاعات خانه کتاب نشان مى‌دهد، در طول این چهل سال بیش از 1 میلیون و 320 هزار عنوان کتاب در کشور به چاپ رسیده است. تعداد عناوین سالانۀ کتاب‌ها در طول این چهار دهه همواره سیرى صعودى داشته است، به جز سال 1391، یعنى سال پایانى دولت دهم که با افزایش ناگهانى قیمت کاغذ انتشار کتاب نیز دچار رکود شد. پس از آن بار دیگر عناوین رو به افزایش گذاشت و در سال گذشته به مرز 100هزار عنوان رسید.

تعداد کل کتابهای منتشر شده در مدت چهل سال پس از انقلاب اسلامی که در بانک اطلاعات خانه کتاب ثبت شده است در آبان ماه 1394 از مرز یک میلیون عنوان عبور کرد و در پایان سال 1396، به 1.231.510 عنوان رسید. بیشترین تعداد کتابهای چاپ شده مربوط به سال 1396 با 99.114 عنوان( 8.04 درصد) و کمترین تعداد مربوط به سال 1357 با 294 عنوان (0.02) درصد بوده است.

 

تعداد کتابها در طول سالهای پس از انقلاب اسلامی عموماً رو به افزایش بوده است؛ اما تقریبا پس از جنگ تحمیلی روند افزایشی را آغاز کرد و از نیمه دهۀ1370 تا نیمه دهۀ1380 بیشترین اوج را گرفته است. تنها در سال 1391 عمدتاً به دلیل تورم ناگهانی ناشی از تشدید تحریم‌ها و افزایش قیمت کاغذ با افت ناگهانی مواجه شد و پس از آن مجدداً روندی افزایشی یافت.

نگاهی به نمودار ذیل نشان می‌دهد که در دهه اول انقلاب یعنی سالهای 57 تا 66، 26 هزار و 528 عنوان کتاب در تهران و هشت هزار و 477 عنوان در دیگر شهرها منتشر شده است.

دهه دوم انقلاب یعنی سال‌های 67 تا 76 تهران شاهد انتشار 79 هزار و 793 عنوان کتاب و سایر شهرها شاهد انتشار 15 هزار و 571 عنوان کتاب بوده‌اند. این نشان می‌دهد که دهه دوم انقلاب تعداد عناوین نشر نسبت به دهه اول رشد سه برابری را در تهران تجربه کرده است. اما در دهه سوم انقلاب این رشد دو برابری به بیش از سه برابر در تهران و شش برابری در سایر شهرها رسیده است، بر این اساس تهران شاهد انتشار 282 هزار و 964 عنوان کتاب و سایر شهرها 92 هزار و 297 عنوان کتاب را منتشر کرده‌اند.

در دهه چهارم انقلاب یعنی سالهای 87 تا 96 تهران شاهد انتشار 548 هزار و 689 عنوان کتاب و سایر شهرها شاهد 178 هزار و 171 عنوان کتاب بوده است، انتشار کتاب در دهه چهارم انقلاب نسبت به دهه سوم رشد کمتری داشته است.

نسبت تألیف و ترجمه در چهار دهه پیروزی انقلاب اسلامی

بررسی آمارهای نشر در چهار دهه پیروزی انقلاب نمایی از تناسب تألیف و ترجمه را نشان می‌دهد. براین اساس در دهه نخست انقلاب شمار کتاب‌های تألیفی 25 هزار و 221 عنوان و شمار کتاب‌های ترجمه‌ای 9 هزار و 804 عنوان بوده است. همچنین در دهه دوم انقلاب شمار کتاب‌های تألیفی 68 هزار و 478 عنوان و شمار کتاب‌های ترجمه 26 هزار و 886 عنوان شده است.

آمارها نشان می‌دهد دهه سوم انقلاب 291 هزار و 68 عنوان کتاب تألیفی و 84 هزار و 193 عنوان کتاب ترجمه بوده است. در دهه چهارم نیز 575 هزار و 440 عنوان کتاب تألیف و 151 هزار و 420 عنوان کتاب ترجمه شده‌اند.

در سالهای پس از پیروزی انقلاب اسلامی 960هزار و 207 عنوان 77.90 درصد کتاب تالیفی و 272 هزار و 303 عنوان 22.90 درصد ترجمه بوده است.

بیشترین درصد کتابهای تالیفی مربوط به سال 1396 با 7.90 درصد و کمترین درصد کتابهای تالیفی مربوط به سال 1357 با 0.02 درصد است. بیشترین درصد کتابهای ترجمه مربوط به سال 1396 با 8.52 درصد و کمترین درصد کتاب‌های ترجمه مربوط به سال 1357 با 0.02 درصد است.

آمارها نشان می‌دهد که هر چه از سال 1357 به سمت 1396 پیش می‌رویم،‌ تفاوت بین تعداد عناوین منتشرشده به تفکیک تألیف و ترجمه بیشتر می‌شود.

چاپ اول و چاپ مجددها در چهار دهه پیروزی انقلاب اسلامی

آمارها نشان می‌دهد که تا پایان سال 1396، تعداد667 هزار و 244 عنوان 54.14 درصد چاپ اول و 565 هزا رو 266 عنوان45.86 درصد چاپ مجدد بوده است. بیشترین درصد کتابهای چاپ اول مربوط به سال 1396 با 9.14 درصد و کمترین درصد مربوط به سال 1357 با 0.03 درصد بوده است. بیشترین درصد کتابهای چاپ مجدد مربوط به سال 1396 با 6.73 درصد و کمترین درصد مربوط به سال 1357 با 0.01 درصد است.

برابری تعداد کتابهای چاپ اول و مجدد در سال 1389، پس از هفت سال، در پایان سال 1396، به 61.50 درصد (چاپ اول)در مقابل 38.50 درصد (چاپ مجدد) رسیده است. البته نباید این نکته را از نظر دور داشت که اگرچه افزونی تعداد کتابهای چاپ اول ظاهرا نشانه تولید آثار جدید می‌تواند تلقی شود، اما موفقیت و پویایی صنعت نشر به بیشتر بودن کتابهای چاپ مجدد است زیرا نشان دهنده تولید آثاری است که به دلیل استقبال مخاطبان به بازچاپ‌های مکرر می‌رسد.

تفکیک چاپ اول و چاپ مجدد براساس دهه‌های مختلف

در سال‌های نخست پیروزی انقلاب، شمار چاپ اول کتاب‌های منتشر شده در دهه نخست پیروزی انقلاب اسلامی 22 هزار و 484 عنوان و در دهه دوم 45 هزار و 687 عنوان و در دهه سوم 195 هزار و 647 عنوان و در دهه چهارم 403 هزار و 426 عنوان بوده است.

همچنین شمار کتاب‌های چاپ مجدد دهه اول انقلاب 12 هزار و 541 عنوان، دهه دوم انقلاب 49 هزار و 677 عنوان، دهه سوم انقلاب 179هزار و 614 عنوان و دهه چهارم انقلاب 323 هزار و 434 عنوان بوده است.آمارها نشان می‌دهد در دهه دوم و سوم انقلاب شمار کتاب‌های چاپ مجدد بر چاپ نخست فزونی یافته است.

آمارهای نشر کتاب پس از انقلاب به تفکیک جغرافیا

از مجموع کتابهای ثبت شده در بانک اطلاعات خانه کتاب در چهل سال پس از پیروزی انقلاب اسلامی ،937 هزار 994 عنوان (76.10 درصد) در تهران و 294 هزار و 516 عنوان(23.910 درصد) در شهرهای دیگر کشور به ویژه در قم و مشهد منتشر شده است. بیشترین درصد کتابهای چاپ شده در تهران مربوط به سال 1396 با 8.05 درصد و کمترین درصد مربوط به سال 1357 با 0.02 درصد بوده است. بیشترین درصد کتابهای چاپ شده درشهرستان مربوط به سال1396 با 7.99 درصد وکمترین درصد مربوط به سال 1357 با 0.01درصد بوده است.

اما بررسی آمار انتشار کتاب در تهران و شهرستان‌ها به تفکیک در هر دهه نشان می‌دهد که در دهه اول انقلاب یعنی سالهای 57 تا 66، 26 هزار و 528 عنوان کتاب در تهران و هشت هزار و 477 عنوان در دیگر شهرها منتشر شده است.

دهه دوم انقلاب یعنی سال‌های 67 تا 76 تهران شاهد انتشار 79 هزار و 793 عنوان کتاب و سایر شهرها شاهد انتشار 15 هزار و 571 عنوان کتاب بوده‌اند. این نشان می‌دهد که دهه دوم انقلاب تعداد شمارگان نشر نسبت به دهه اول رشد سه برابری را در تهران تجربه کرده است. اما در دهه سوم انقلاب این رشد دو برابری به بیش از سه برابر در تهران و شش برابری در سایر شهرها رسیده است، بر این اساس تهران شاهد انتشار 282 هزار و 964 عنوان کتاب و سایر شهرها 92 هزار و 297 عنوان کتاب را منتشر کرده‌اند.

در دهه چهارم انقلاب یعنی سالهای 87 تا 96 تهران شاهد انتشار 548 هزار و 689 عنوان کتاب و سایر شهرها شاهد 178 هزار و 171 عنوان کتاب بوده است، انتشار کتاب در دهه چهارم انقلاب نسبت به دهه سوم رشد کمتری داشته است.

آمارهای موجود نشان می‌دهد که پس از انقلاب اسلامی، تمرکزگرایی در صنعت نشر کشور رشد قابل توجهی داشته و اکثر کتابها در استان تهران منتشر شده‌اند. متاسفانه نشر در ایران به شدت مرکز محور است و این تمرکزگرایى در سال‌هاى اخیر بیشتر شده است، به نحوى که تقریبا 77 درصد تولید کتاب در تهران و 32 در شهرهاى دیگر، آن هم در مراکز استان ها و عمدتا در دو شهر قم و مشهد بوده است.

آمار نشر به تفکیک موضوع

آمارها نشان می‌دهد که تا پایان سال 1396، بیشترین تعداد کتابها مربوط به موضوع کمک درسی و آموزشی با 226 هزار و 256 عنوان (18.35 درصد)،‌ دین با 195 هزار و 392 عنوان (15.85)درصد و پس از آن کودک و نوجوان با 175 هزار و 467 عنوان (14.23درصد) است. ادبیات، علوم عملی، علوم اجتماعی، تاریخ و جغرافیا، فلسفه و روانشناسی، زبان، هنر، علوم طبیعی و ریاضیات در رده‌های بعدی قرار دارند. کمترین تعداد نیز مربوط به موضوع کلیات با 27 هزار و 72 عنوان (2.21 درصد) بوده است.